De wereld is een aaneenschakeling van sterk uiteenlopende ecosystemen, waarvan de grootste diversiteit in de tropen en de oceanen te vinden is. Door de impact van de mens komen in Vlaanderen zo goed als geen natuurlijke ecosystemen meer voor. Andere ecosystemen, zoals graslanden en akkers, en semi-natuurlijke ecosystemen zoals heidelandschappen, worden dan weer door de mens in stand gehouden. Door de groeiende wereldbevolking zijn er zelfs nieuwe, urbane ecosystemen ontstaan.
Ecosystemen bestaan traditioneel uit een biotisch (levend) deel van soorten en hun populaties, de abiotische (fysicochemische) omgeving en de wisselwerkingen tussen beide. Maar de werking van heel wat ecosystemen is nog altijd niet volledig ontrafeld. Die kennis is nochtans essentieel om te begrijpen op welke manier we de natuurlijke ecosystemen kunnen behouden, en hoe we de seminatuurlijke en humane ecosystemen zo goed mogelijk kunnen beheren.
Door allerhande, vaak menselijke factoren worden ecosystemen grondig verstoord. Denk maar aan de klimaatopwarming en vervuiling. Daardoor komen populaties onder druk te staan, en komen essentiële ecosysteemdiensten – met voordelen voor de mens zoals voedselproductie, koeling, opslag van koolstof en bestuiving – in het gedrang. De fundamentele vraag daarbij is: wat ‘doen’ dieren, planten en andere organismen, hoe beïnvloeden ze elkaar en hun leefomgeving en hoe zijn ze daarvan afhankelijk? Er ontbreekt nog heel wat kennis over de specifieke rol van veel soorten binnen de ecosystemen, het gebruik van indicatoren om de werking ervan op te volgen, en het herstel van verstoorde ecosystemen met behulp van natuurlijke componenten. Ook het belang van ecosystemen voor de Vlaamse bevolking is niet volkomen duidelijk, hoewel Vlamingen zich wel afvragen hoe de natuur in hun onmiddellijke omgeving kan worden uitgebreid en ondersteund, en hoe iedereen daaraan kan bijdragen.
Er gebeurt al heel wat onderzoek door Vlaamse onderzoekers naar bepaalde componenten van ecosystemen: van bossen en heide over de Noordzee tot mangroves en Arctische plantengemeenschappen. Het volledige ecosysteem wordt echter zelden in beeld gebracht, noch de impact van wijzigingen van onderdelen op het gehele ecosysteem en op de levering van ecosysteemdiensten. Dat is ook niet eenvoudig: het vergt een multidisciplinaire aanpak, waarbij botanici, zoölogen, ecologen, geologen, fysici, chemici, microbiologen maar ook gedrags- en maatschappijwetenschappers betrokken zijn. Bovendien zijn veel ecosystemen bijzonder dynamisch (denk aan woestijnen, oceanen en urbane gebieden) en divers, waardoor enkel een langdurige en grootschalige opvolging betrouwbare resultaten oplevert.
Modellering (de vertaling van verbanden tussen ecosysteemcomponenten naar rekenkundige systemen) speelt een sleutelrol om ecosystemen te begrijpen, maar ook om de impact van allerhande factoren op hun werking te voorspellen. Grote datasets op basis van betrouwbare metingen en waarnemingen van verschillende componenten van een ecosysteem zijn daarbij cruciaal. Het is ook verstandig om te blijven inzetten op Europese initiatieven als LifeWatch voor het observeren van biodiversiteit en abiotische componenten van ecosystemen op het land en in de zee. Zeker met het oog op het belang voor de mens kunnen wetenschappers tijdens dat onderzoek focussen op de ecosysteemdiensten die geleverd worden door het biotische en/of abiotische gedeelte ervan (voedselproductie, waterzuivering, erosiebestrijding …).
Ook bij de inrichting van humane ecosystemen (inclusief landbouwgebieden) of meer natuurlijke gebieden in de directe nabijheid van de mens moeten we rekening houden met duurzaamheid en de beschikbaarheid van ecosysteemdiensten. Ten slotte moeten we werk maken van ‘handvaten’ die lokale besturen en burgers zelf kunnen hanteren om hun leefomgeving te beheren met het oog op het langetermijnbehoud van ecosystemen en ecosysteemdiensten. Denk bijvoorbeeld aan checklists voor ecosysteemvriendelijke inrichtingswerken, projectontwikkeling, groenonderhoud en tuinbeheer. Kennis over de werking van ecosystemen is daarbij uiteraard van onschatbare waarde.
Een allesomvattende benadering van deze thematiek, wellicht de eerste in zijn soort, zou Vlaanderen zonder twijfel in de frontlinie van dit onderzoek plaatsen.