Op het vlak van veiligheid, economie, digitalisering, milieu, gezondheid, klimaat en energie staan we voortdurend voor een groot aantal kansen, uitdagingen en bedreigingen. Hoe kan het recht die veranderingen volgen? In welke mate is ons rechtssysteem tegen die uitdagingen opgewassen?
Enerzijds moet ons rechtssysteem robuust genoeg zijn om onze fundamentele rechten en vrijheden te waarborgen en te handhaven. Het moet dus rechtszekerheid bieden aan de verhouding tussen mensen. Anderzijds moet het rechtssysteem flexibel genoeg zijn om te kunnen inspelen op onze continu veranderende samenleving. Hoe kunnen we handhaving en flexibiliteit combineren zodat het recht onze maatschappelijke welvaart, ons welbevinden en ons welzijn bevordert?
De toenemende juridisering van de samenleving, waarbij het soms lijkt alsof elke relatie tussen mensen (ouders en kinderen, buren …) een juridisch afdwingbaar ‘contract’ is, kan leiden tot ongewenste administratieve lasten. Is het wenselijk om naar een andere rechtscultuur te gaan, waarin veel minder conflicten op een juridische manier worden beslecht? Hoe kunnen nieuwe innovatieve vormen van regulering zoals nudging (waarbij burgers op een positieve manier gestimuleerd worden om ‘gewenst’ gedrag te stellen) en directe burgerparticipatie worden benut om de effectiviteit, legitimiteit en de maatschappelijke acceptatie van rechtsregels, wetgeving, rechtspraak en handhaving te bevorderen?
Recent lijkt rechtspraak meer en meer ingezet te worden in zaken waarin politici onvoldoende krachtdadig lijken, zoals de aanpak van fijn stof of het klimaatprobleem. Het recht wordt dan een instrument voor sociale verandering. Is dat altijd al zo geweest en zal die trend zich doorzetten? Wat zijn de positieve aspecten en de gevaren?
Samenlevingsproblemen overschrijden ook meer en meer de grenzen. Denk maar aan milieuproblemen, criminaliteit en handelsrelaties. Is het internationaal recht opgewassen om met die problemen om te gaan? Welke (bindende of niet-bindende) instrumenten zijn daarbij het meest effectief?
Hoe komen we tot betere wetten om nieuwe problemen op te vangen en hoe voorkomen we dat ze vernieuwing afremmen? Hoe maken we wetgeving effectiever met nieuwe technieken en oplossingen? Hoe werken we een juridisch en bestuurlijk instrumentarium uit om vernieuwing mogelijk te maken en rechtszekerheid en sociaal welzijn te garanderen? Hoe zorgen we ervoor dat de instrumenten flexibel en effectief zijn en tegelijk robuust genoeg?
Dat kunnen juristen en politici niet alleen oplossen. Recht blijft immers dode letter als er geen maatschappelijk draagvlak voor is. Het kan nieuwe conflicten opleveren als het botst met het rechtvaardigheidsgevoel van mensen of als het onvoldoende voeling heeft met de realiteit. We hebben innovatief interdisciplinair onderzoek nodig van politicologen, rechtsgeleerden, bestuurswetenschappers, rechtssociologen en -psychologen, organisatiewetenschappers … Wanneer nieuwe regels worden gemaakt, moeten we niet-juridische, wetenschappelijke expertise inzetten om te voorkomen dat de regels hun doel voorbijschieten.
Door rechtsfilosofische en/of rechtssociologische vragen te stellen, kunnen we inzicht geven in hoe bestaand recht en bestaande regelgeving kunnen aansluiten op onze maatschappij. Oplossingsgerichte ontwerpvragen kunnen leiden tot vernieuwende kennis over hoe recht, regelgeving en de bijbehorende instellingen beter kunnen aansluiten op maatschappelijke uitdagingen en economische kansen.