Onze maatschappij verandert snel, onder meer onder invloed van globalisering, digitalisering en migratie. Dat zijn thema’s waar staten weinig impact op lijken te hebben. Die ontwikkelingen maken onze samenleving ‘superdivers’ en zetten de groeiende sociale en economische ongelijkheid tussen mensen en groepen op scherp. Gevolg: klassieke vormen van organisatie, bestuur en wetgeving komen onder druk te staan. En dus rijst de vraag of onze liberale democratie in haar huidige vorm wel voldoende veerkrachtig is om met die maatschappelijke uitdagingen om te gaan.
Het voorbije decennium nam het belang toe van het debat over de gevolgen van bovenstaande maatschappelijke veranderingen voor het functioneren van de democratie en de rechtsstaat. Welke alternatieve instituties voor democratie en rechtsstaat kunnen we overwegen? Kunnen we de werking en de legitimiteit van de democratische instituties versterken door meer gebruik te maken van bijvoorbeeld opinieonderzoeken, burgerinitiatieven en referenda? Zijn er alternatieven voor politieke partijen en parlementen.
Instituties die politieke besluiten nemen zonder een direct ‘mandaat’ van de kiezer worden in toenemende mate in vraag gesteld. Tegelijkertijd rijst de vraag in welke mate ‘alternatieve’ instituties of participatievormen (wijkcomités, burgerforums, participatieve begroting …) niet vooral de hoger opgeleide, mondige burger kansen geeft om zijn stempel te drukken op het beleid. Zijn ze dus wel zo ‘democratisch’ als ze lijken.
De opkomst van de sociale media biedt politici de kans om veel directer burgers aan te spreken en warm te maken voor hun project. Maar dat werkt in twee richtingen: sociale onvrede vindt ook veel makkelijker de weg naar het publieke debat, en (sluimerende) maatschappelijke en politieke conflicten worden veel openlijker ‘uitgevochten’. Vergroot dat de polarisering, of heeft dat de polarisering alleen maar zichtbaarder gemaakt.
De snelle stroom van informatie vergroot bovendien de kans op manipulatie (fake news). Politiek en media zijn nog aan het uitzoeken hoe ze daarmee om moeten gaan en hoe hun onderlinge verhouding het best vorm krijgt.
Tot slot worden grote economische vraagstukken (financiële crises), ecologische vraagstukken (klimaatverandering) en sociale vraagstukken (migratie) vaker op Europese of mondiale schaal aangepakt en gereguleerd, terwijl democratische instituties op lokaal en op nationaal niveau zijn georganiseerd. Onder welke hoedanigheid en voorwaarden kunnen nieuwe vormen van bestuur ontstaan die natie-overstijgende uitdagingen beter kunnen reguleren?
Deze uitdaging vraagt om een interdisciplinaire aanpak vanuit rechtsgeleerdheid, bestuurskunde, politicologie, communicatiewetenschappen, ethiek, geschiedenis, Europese studies en internationale betrekkingen. Die interdisciplinaire samenwerking moet bijvoorbeeld vertrekken vanuit concrete vragen rond duurzaamheid of diversiteit, en kan leiden tot nieuwe ideeën om burgers enerzijds te inspireren of te faciliteren om verandering na te streven en anderzijds aan te zetten tot een grotere participatie in het beleid.